محمد تبادکانیتَبادَکانی، شمس الدین محمد، از محدثان و عارفان شافعی مذهب قرن نهم و اهل تبادکان خراسان بود. ۱ - معرفی تبادکانیاز تاریخ ولادت و زندگانی او اطلاع کمی در دست است. وی از معاصران عبدالرحمان جامی بوده و با وی مصاحبت داشته است. [۱]
عبدالواسع بن جمال الدین نظامی باخرزی، مقامات جامی: گوشه‌هایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان، ج۱، ص۹۶، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۷۱ ش.
همچنین او را از خلفا و مریدان زین الدین خوافی (متوفی ۸۳۸) دانسته اند. [۲]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۴، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۳]
عبدالله بن عبدالرحمان اصیل الدین واعظ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه، ج۱، ص۱۰۹، چاپ مایل هروی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۴]
امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۷، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
با این‌که وی را مرید بهاءالدین عمر نیز گفته اند، او خود اشاره به این ارادت نکرده است. [۵]
عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۴۵۷، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۶ش).
گفته‌اند که قرآن را در یک ماه رمضان حفظ کرد. [۶]
عبدالله بن عبدالرحمان اصیل الدین واعظ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه، ج۱، ص۱۱۰، چاپ مایل هروی، تهران ۱۳۵۱ش.
ابتدا علوم ظاهری را آموخت و پس از دیدار با زین الدین خوافی به تصوف و عرفان روی آورد و با وی بیعت کرد. [۷]
عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۴۵۷، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۶ش).
تبادکانی از محضر مشایخی همچون بهاءالدین عمر (متوفی ۸۵۷)، فخرالدین نورستانی (متوفی ۸۲۰) و سعدالدین کاشغری (متوفی ۸۶۰) بهره برد. [۸]
عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۴۵۷، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۶ش).
[۹]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
گفتگوی طولانی وی در باره عشق و عقل با سعدالدین کاشغری نشان می‌دهد که وی عقل را جلوه ای از عشق الاهی می‌داند. [۱۰]
عبدالواسع بن جمال الدین نظامی باخرزی، مقامات جامی: گوشه‌هایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۶، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۱.۱ - تبادکانی از مدرسان علوم نقلی و عقلیتبادکانی از مدرسان علوم نقلی و عقلی هرات بوده [۱۱]
عبدالواسع بن جمال الدین نظامی باخرزی، مقامات جامی: گوشه‌هایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان، ج۱، ص۴، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۷۱ ش.
و شمس الدین محمد جامی (متوفی ۸۷۷)، برادر عبدالرحمان جامی، در حوزه درس او حضور می‌یافته است. [۱۲]
عبدالواسع بن جمال الدین نظامی باخرزی، مقامات جامی: گوشه‌هایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان، ج۱، ص۸۵، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۷۱ ش.
او را صاحب کرامات دانسته اند. [۱۳]
عبدالله بن عبدالرحمان اصیل الدین واعظ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه، ج۱، ص۱۱۰، چاپ مایل هروی، تهران ۱۳۵۱ش.
۱.۲ - تاریخ وفات تبادکانیتاریخ وفات او معلوم نیست؛ برخی منابع وفات او را در ۸۹۱ [۱۴]
عبدالله بن عبدالرحمان اصیل الدین واعظ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه، ج۱، ص۱۱۰، چاپ مایل هروی، تهران ۱۳۵۱ش.
[۱۵]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۷، ص۵۲۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۱۶]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۱۰، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
و برخی دیگر در ۸۶۴ نوشته اند؛ خواندمیر یک بار ۸۶۴ [۱۷]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۶۱، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
و باردیگر [۱۸]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۵، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۸۹۱ را ثبت کرده و به نوشته کحّاله [۱۹]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۰۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
وی تا ۸۷۵ زنده بوده است.
مدفن تبادکانی در گازرگاه هرات، در جوار مقبره خواجه عبدالله انصاری است. [۲۰]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۵، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۲۱]
عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، ج۱، ص۴۵۷، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۶ش).
در ۸۹۱، به دستور امیرعلیشیر نوائی (۸۴۴ ـ۹۰۶)، بر مزار او خانقاهی ساختند و فرزندش حمیدالدین (متوفی ۹۱۷) جانشین پدر در آن‌جا شد و مریدان تبادکانی در آن‌جا عبادت می‌کردند. [۲۲]
امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۸، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۳]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۱۰، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۲۴]
غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۳۳۵، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش.
این خانقاه هنوز هم در هرات پابرجاست. [۲۵]
عبدالواسع بن جمال الدین نظامی باخرزی، مقامات جامی: گوشه‌هایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان، ج۱، ص۴، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۷۱ ش.
۱.۳ - آثار تبادکانیآثار بجای مانده از تبادکانی عبارت‌اند از: ۱) تسنیم المقربین به فارسی که از شروح مشهور منازل السایرین است. وی در این شرح، از شرح عربی زین الدین خوافی متأثر است [۲۶]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون،ج ۶، ستون ۲۱۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۲۷]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۳، ص۱۳۵۰ـ۱۳۵۱، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۲۸]
عبدالله بن محمد انصاری، منازل السایرین، ج۱، ص۷، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صدمیدان، ترجمه دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیر هرات از روان فرهادی، تهران ۱۳۶۱ ش.
۲ ) تخمیس و ترجمه قصیده مشهور برده سروده بوصیری. وی ابتدا آن را به عربی تخمیس کرده و سپس به فارسی درآورده است [۲۹]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۷، ص۵۲۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۳۰]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۱۱۰، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
[۳۱]
عبدالله بن عبدالرحمان اصیل الدین واعظ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه، ج۱، ص۱۱۰، چاپ مایل هروی، تهران ۱۳۵۱ش.
۳ ) الاربعون البلدانیـّة، درحدیث [۳۲]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۰۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
[۳۳]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۶، ستون ۲۱۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۴ ) شرح الاسماء الحسنی؛ ابیات مختصری نیز به وی منسوب است. [۳۴]
امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، ج۱، ص۲۸، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳۵]
عبدالله بن عبدالرحمان اصیل الدین واعظ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه، ج۱، ص۱۱۰، چاپ مایل هروی، تهران ۱۳۵۱ش.
نسخ خطی آثار وی موجود است. [۳۶]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، ج۷، ص۵۲۴، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
[۳۷]
عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، ج۱۱، ص۲۰۲، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶).
[۳۸]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون،ج ۶، ستون ۲۱۴، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲ - فهرست منابع(۱) عبدالله بن عبدالرحمان اصیل الدین واعظ، مقصد الاقبال سلطانیة و مرصد الا´مال خاقانیه، چاپ مایل هروی، تهران ۱۳۵۱ش. (۲) امیرعلیشیر نوائی، تذکرة مجالس النفائس، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۳ ش. (۳) عبدالله بن محمد انصاری، منازل السایرین، متن عربی با مقایسه به متن علل المقامات و صدمیدان، ترجمه دری منازل السایرین و علل المقامات و شرح کتاب از روی آثار پیر هرات از روان فرهادی، تهران ۱۳۶۱ ش. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۵) عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، چاپ مهدی توحیدی پور، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۳۶ش). (۶) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران ۱۳۵۳ ش. (۷) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۳۷۶). (۸) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش. (۹) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش. (۱۰) عبدالواسع بن جمال الدین نظامی باخرزی، مقامات جامی: گوشه‌هایی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی خراسان در عصر تیموریان، چاپ نجیب مایل هروی، تهران ۱۳۷۱ ش. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تبادکانی»، شماره۳۲۰۲. |